Muzeum Polskich
Formacji Granicznych im. mjr. Władysława Raginisa Mikołaj Urbański

Mikołaj Urbański urodzony 29 listopada 1894 r. w Słupi pod Kępnem, syn Józefa i Marianny z domu Wieloch [1].Mikołaj uczęszczał do szkoły powszechnej w Słupi. Jak większość młodych mężczyzn z terenu zaboru pruskiego odbył służbę w armii niemieckiej i wziął udział w I wojnie światowej na froncie zachodnim. Niemiecki mundur nosił od listopada 1914 r. do października 1918 r. Nie ma pewności, czy dostał się do niewoli francuskiej, czy zdezerterował pod koniec 1918 r. z rozpadającej się armii niemieckiej, niemniej znalazł się w szeregach Armii Hallera we Francji, z którą szczęśliwie powrócił do domu. Służył następnie w Wojsku Polskim jako szeregowiec piechoty. Prawdopodobnie wziął udział w wojnie polsko – bolszewickiej.

Po powrocie do Słupi zatrudnił się 1 marca 1920 r. jako urzędnik (ajent) pocztowy. Nie był jednak zadowolony z tej pracy z powodu niskich zarobków, które nie pozwalały mu się utrzymać. Starał się więc o etat w Straży Celnej. Pierwsze podanie o przyjęcie do służby w tej formacji złożył 20 listopada 1920 r. Na podaniu tym urzędnik Dyrekcji Ceł w Poznaniu ołówkiem dopisał o Mikołaju Urbańskim: 26 lat, szeregowiec, rolnik, 4 1 roku w wojsku, nie karany, ojciec † Józef U., matka Marianna z d. Wieloch. Z notki dowiadujemy się, że nie żył już wówczas ojciec Mikołaja Urbańskiego, przy imieniu którego postawiony został krzyżyk. Kolejne podanie do Państwowego Urzędu Ceł w Poznaniu złożył 6 stycznia 1921 r. Pismo to opatrzone jest komentarzem: Powyższy wniosek M. Urbańskiego poleca się do łaskawego uwzględnienia. Opatów dnia 8 stycznia 1921 r. Komisarz obwodowy Przygodzki2. Do prośby o przyjęcie do służby dołączone zostało „świadectwo moralności”.

W dniu 29 kwietnia 1921 r. Mikołaj Urbański został przyjęty do szkoły Straży Celnej w Wieleniu, w północno – zachodniej Wielkopolsce. Tam podczas szkolenia w dniu 1 czerwca 1921 r. złożył „Deklarację do wymiaru dodatku drożyźnianego”. W teczce personalnej strażnika celnego Mikołaja Urbańskiego zapisano między innymi, że władał językiem polskim i niemieckim oraz że potrafił jeździć konno i rowerem. Choć dziś może się to wydać dziwne, w ówczesnych warunkach nie wszyscy potrafili poruszać się popularnym dziś jednośladem, dosyć wspomnieć, że nie każdy posiadał rower.

Rozporządzeniem Prezydenta Dyrekcji Ceł z 14 sierpnia 1921 r. Mikołaj Urbański otrzymał numer służbowy 3369/912 i posadę strażnika Straży Celnej w placówce Szumileś Królewski, podległej komisariatowi w Nowym Wiecu, na czas próbny 6 miesięcy3. W piśmie z dnia 1 lutego 1922 r. pisanym w Szumilesie Królewskim Mikołaj Urbański prosił Prezydenta Dyrekcji Ceł w Poznaniu o przeniesienie do komisariatu Laski powiat Kępiński na własny koszt. Powodem prośby był ślub, mający się odbyć 6 lutego 1922 r. w pobliżu wyżej wspomnianego komisariatu. Pismo to nosi adnotację inspektora Straży Celnej z Tczewa z poparciem prośby Mikołaja Urbańskiego. Inspektor zapisał, że Urbański jest bardzo pilnym strażnikiem i gorliwym urzędnikiem. W dniu 13 lutego 1922 r. nadeszła odpowiedź Dyrekcji Ceł z Poznania: Prośba Pana o przeniesienie do Komisariatu Laski uwzględni Dyrekcja w miarę możności.

Jak wspomniano wyżej, Mikołaj Urbański w dniu 6 lutego 1922 r. zawarł związek małżeński z Stanisławą Skąpską ze Słupi. Nadal przebywał jednak na Pomorzu. W dniu 11 marca 1922 r. w Szumilesie Królewskim podpisał deklarację, zobowiązującą go do służby w Straży Celnej co najmniej przez jeden rok. Kilka tygodni później, pismem z 26 kwietnia 1922 r. ponowił swą prośbę o przesiedlenie do Pow. Kępińskiego lub w jego okolice. Jak motywował, uwzględnienie prośby dałoby mu możliwość zamieszkania z małżonką, mieszkającą w Słupi pod Kępnem i uniknięcia wszelkich kosztów transportowych. Wreszcie w dniu 15 maja 1922 r. Mikołaj Urbański uzyskał upragnione przeniesienie z placówki Szumileś Królewski, komisariat Nowy Wiec. Przeniesiono go jednak nie do Lasek, lecz na placówkę Drożki, komisariat Miechów, gdzie miał się zgłosić 1 czerwca 1922 r. Ponieważ przeniesienie następuje we własnym interesie Pana a nie Skarbu Państwa i ponieważ zrezygnował Pan z kosztów przeniesienia, przeto nie przysługuje Panu zwrot kosztów przeprowadzki. Wszystkie sztuki umundurowania i uzbrojenia weźmie Pan ze sobą na nową placówkę – zapisano w piśmie z Dyrekcji Ceł.

W dniu 17 lutego 1923 r. Dyrekcja Ceł w Poznaniu przyznała Mikołajowi Urbańskiemu 2472,25 marki nagrody za przechwycenie przemytu4. Ten sukces zawodowy poprzedził szczęśliwe wieści rodzinne. Kilka tygodni później, pismem z 29 marca 1923 r. nasz bohater donosił komisarzowi Straży Celnej w Rychtalu, że dnia 20 marca urodziła nam się córka, której jest na imię Maria”. Ponad półtora roku później z Drożek pismem z dnia 24 listopada 1924 r. Mikołaj Urbański informował komisarza w Rychtalu, że dnia 21 listopada urodziła nam się córka, której jest na imię Stefania Wanda. Do dwóch sióstr dołączył po czterech latach brat, gdyż ich ojciec wysłał w dniu 3 kwietnia 1927 r. pismo z placówki Drożki do komisariatu Rychtal: melduję, że dnia 2 kwietnia urodził nam się syn, któremu jest na imię Franciszek Marian. Czwarte dziecko i drugi syn Mikołaja i Stanisławy Urbańskich miał na imię Bolesław.

W dniu 2 czerwca 1923 r. w Rychtalu Mikołaj Urbański złożył przysięgę urzędniczą: Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, że na powierzonem mi stanowisku urzędowym przyczyniać się będę w mym zakresie działania ze wszystkich sił do ugruntowania wolności, niepodległości i potęgi Rzeczpospolitej Polskiej, której zawsze wiernie służyć będę. (…)”. Jego kariera zawodowa rozwijała się pomyślnie, gdyż już kilka miesięcy później, 7 grudnia 1923 r. jego przełożony złożył wniosek do Dyrekcji Ceł o mianowanie Mikołaja Urbańskiego stałym funkcjonariuszem Straży Celnej. W uzasadnieniu zapisano, że ukończył kurs wyszkolenia w szkole Straży Celnej z dobrym wynikiem i w nieprzerwanej swej czynnej służbie w Straży Celnej od 14 sierpnia 1921 r. wykazał dodatnie kwalifikacje służbowe. Stałym strażnikiem celnym został dnia 1 stycznia 1924 r. Kierownik Inspektoratu Straży Celnej Ostrów Wielkopolski złożył w dniu 27 maja 1925 r. wniosek o awans dla Mikołaja Urbańskiego ze stopnia strażnika na starszego strażnika. Warto przytoczyć fragmenty uzasadnienia tego wniosku, będące szczerą charakterystyką naszego bohatera, jak również obrazem poczucia obowiązku i poszanowania służby przez ówczesnych ludzi: w służbie na pograniczu wykazał dodatnie kwalifikacje przez sumienne i gorliwe spełnianie obowiązków, z których wywiązywał się stale ku powszechnem zadowoleniu przełożonych. Punktualność w służbie, zamiłowanie do porządku oraz szybkie orientowanie się w sprawach służbowych przemawiają za uzdolnieniem kandydata. Do samodzielnego kierowania placówką nadaje się w zupełności, dowód tego złożył niejednokrotnie zastępując kierownika. Wobec przełożonych z przynależnym szacunkiem, w stosunku zaś do kolegów strażników i publiczności zawsze ugrzeczniony. Zachowanie pozasłużbowe bez zarzutu, alkoholowi nie hołduje, burd lub awantur oraz karciarstwa nie uprawia, jednem słowem zasługuje na zaufanie. Powierzone mu umundurowanie i uzbrojenie utrzymuje we wzorowym porządku, zdaje sobie dostateczną sprawę z tego, że przedmioty te są własnością Państwa, z któremi należy się obchodzić oszczędnie i oględnie.

Sprawami swych emerytur zajmowali się już nasi przodkowie, zwłaszcza gdy urodzili się pod zaborem i służyli w obcej armii, przeżyli wojnę a następnie pracowali w niepodległej już Polsce. Mikołaj Urbański w dniu 2 stycznia 1924 r. złożył pisemną prośbę o zaliczenie służby w wojsku polskim i niemieckim oraz służby cywilnej (ajent pocztowy) do wysługi emerytalnej. Jego prośba została rozpatrzona pozytywnie, co było niewątpliwym osiągnięciem, biorąc pod uwagę ogromne trudności gospodarcze i finansowe w odradzającym się kraju.

W „Kalendarzu z szematyzmem funkcjonariuszy straży celnej na rok 1927” Mikołaj Urbański rzeczywiście widnieje jako strażnik celny posterunku w Drożkach. Każdy funkcjonariusz Straży Celnej, przekształconej w 1928 r. w Straż Graniczną posiadał swój służbowy numer. Cyfra obok nazwiska funkcjonariusza oznacza numer porządkowy przypisany mu w czasie wstępowania do służby, co w wypadku Mikołaja Urbańskiego - strażnika nr 912 – świadczy o wczesnym wstąpieniu do Straży Celnej. Posterunek w Drożkach zatrudniał 4 strażników i podlegał komisariatowi w Rychtalu5.

W 1928 r. starszy strażnik graniczny Mikołaj Urbański został przeniesiony na placówkę w Bralinie. W dniu 3 listopada 1928 r. nasz bohater pisał do przełożonych: Proszę o udzielenie mi 3 miesięcznej bezprocentowej zaliczki zwrotnej. Prośbę swą motywuję tem, że z powodu braku mieszkania w miejscowości Bralin, do której zostałem dnia 1 sierpnia przeniesiony, dotychczas nawet skromnego mieszkania dla żonatego wydzierżawić nie mogłem i jestem zmuszony prowadzić 2 stoły co powoduje dla mnie wielkie wydatki. W miesiącu październiku b.r. nadarzyła mi się jednak sposobność kupna domu mieszkalnego składającego się z 2 pokoi i kuchni za sumę 6500 zł, w tem połowę kwoty, to jest 3250 zł musiałem wypłacić sprzedającemu natychmiast przy zawarciu odpowiedniego kontraktu sprzedaży. Wobec tego znajduję się w krytycznym położeniu finansowym i proszę o udzielenie mi 3 miesięcznej bezprocentowej zaliczki zwrotnej na zakupienie opału, ciepłej odzieży dla mnie i dla rodziny oraz na remont zakupionego pomieszkania. Z tego samego dnia, 3 listopada 1928 r., pochodzi zaświadczenie podpisane przez sołtysa Bralina, pana Wolko: Niniejszym poświadcza się, że funkcjonariusz Straży Granicznej Mikołaj Urbański zakupił w Bralinie własne zabudowania mieszkalne. Ciekawostkę stanowi pieczęć sołtysa o treści „Sołectwo – Miasto Bralin. Powiat Kępiński”. Z Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej w dniu 11 grudnia 1928 r. wysłano do Mikołaja Urbańskiego pismo, w którym poinformowano go o przyznaniu zaliczki w wysokości 240 zł, którą miał spłacać od dnia 1 stycznia 1928 r. w wysokości 40 zł miesięcznie. Raty te miały być potrącane z comiesięcznego uposażenia.

W karcie ewidencyjnej nr 823 (taki numer posiadał Mikołaj Urbański w Straży Granicznej, przekształconej ze Straży Celnej w 1928 r.) z 30 stycznia 1931 r. czytamy w rubrykach „stan zdrowia” i „charakter”, że Mikołaj Urbański był zdrowy, fizycznie dobrze rozwinięty. Poważny, zrównoważony, złych skłonności nie posiada. Karta ewidencyjna kończy się opinią: Pracowity i sumienny. Wykazał duże zainteresowanie się służbą. W pracy wytrwały. Szybko orientuje się lecz w niektórych wypadkach jest zbyt łatwowierny. Na zaufanie całkowicie zasługuje. Poziom inteligencji duży. Pod każdym względem zasługuje na ocenę bardzo dobrą. Do specjalnej służby informacyjnej nadaje się całkowicie. Przeszkolony. Jest to ostatni dokument dotyczący Mikołaja Urbańskiego, znajdujący się w zbiorach Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie.

Karta ewidencyjna nr 823 zawiera bardzo ważną informację. Mianowicie odnotowano w niej, że Mikołaj Urbański został skierowany do pracy w służbie wywiadowczej w placówce II linii w Bralinie. Jak już zasygnalizowano wcześniej, polskie formacje graniczne w dwudziestoleciu międzywojennym ulegały kilku przekształceniom. Straż Celna istniała w latach 1921-19286. Po 1928 r., czyli od przekształcenia Straży Celnej w Straż Graniczną, oficerowie i szeregowi SG otrzymali obok dotychczasowych obowiązków dodatkowe zadanie prowadzenia działalności wywiadowczej. Funkcjonariusze zdobywali informacje o sposobach przemytu, wykrywali popełnione przestępstwa skarbowe i graniczne oraz zbierali informacje dla wywiadu wojskowego o niemieckich organizacjach paramilitarnych, koncentracji wojsk, budowie dróg i umocnień w strefie nadgranicznej. Szeroko pojętą działalność wywiadowczą prowadziły głównie placówki II linii. Właśnie na tego typu posterunku pracował od 1931 r. starszy strażnik Mikołaj Urbański. W celu realizacji postawionych zadań wywiadowczych Straż Graniczna utrzymywała sieć informacyjną składającą się z konfidentów stałych (płatnych) oraz informatorów i osób współpracujących. Zbierano wszelkie ważne dla bezpieczeństwa państwa informacje: o nastrojach politycznych ludności pogranicza, kompetencjach i strukturze organizacyjnej oraz obsadzie personalnej niemieckich służb oraz organów administracji ogólnej i wojskowej.

Służba w Straży Celnej, a potem Granicznej, nie należała do łatwych. Oficerowie i szeregowi obłożeni byli licznymi ograniczeniami. Na zawarcie małżeństwa musieli uzyskać zgodę przełożonego; funkcjonariusz SC i SG miał obowiązek zameldować swojemu przełożonemu o podjęciu samodzielnej pracy zarobkowej przez żonę lub dzieci pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym – jeśli podjęta praca kolidowała z godnością munduru Straży Granicznej lub interesem służby, przełożony mógł się temu sprzeciwić. Wysokie wymagania stawiane wobec funkcjonariuszy granicznych wynagradzane były przez przywileje, jak choćby wymiar urlopu wypoczynkowego od 2 do nawet 6 tygodni rocznie, w uzasadnionych wypadkach udzielano bezzwrotnej zapomogi finansowej, a po 5 latach służby przy obliczaniu przepracowanych lat do uposażenia emerytalnego każdy kolejny rok pracy zaliczano jako 16 miesięcy.

Omawiając warunki pracy Mikołaja Urbańskiego należy wspomnieć o specyfice pogranicza w naszym regionie. Pod względem skali przemytu granica na odcinku wieluńskim i kępińskim należała do najruchliwszych, gdyż biegła w otwartym terenie bez większych przeszkód naturalnych. Tutejsze pogranicze było stosunkowo gęsto zalesione, co sprzyjało kontrabandzie. Uwzględnić również trzeba kilkupokoleniowe przyzwyczajenia miejscowej ludności, trwające od czasów zaborów, gdyż wcześniej biegła tędy granica zaborów pruskiego i rosyjskiego.

Dziś coraz mniej mieszkańców naszego regionu pamięta, że nasi przodkowie do 1939 r. żyli na pograniczu polsko – niemieckim. Nieco bliżej tamte realia i pracę strażników granicznych przybliżają nam artykuły z „Orędownika Ostrowskiego”. W numerze z 1933 r. można przeczytać: Rychtal powiat Kępno (Nielegalna plantacja tytoniowa). Straż Graniczna w Rychtalu wykryła w okolicach Rychtala kilka nielegalnych plantacji tytoniowych. W Stogniewicach wykryto 41 m2 a w Darnowcu 7 m2 roślin tytoniowych. Rośliny zniszczono, zaś winni zostali poddani do surowego ukarania. (Konfiskata przemycanych zapalniczek). Straż Graniczna w Rychtalu skonfiskowała dwóm mieszkańcom miasta Rychtala kilka zapalniczek, które nie miały cech i nie były oclone. Każdego ukarano grzywną 60 zł. „Orędownik” z 1936 r. relacjonuje: Kępno (21 przemytników przed sądem). W Kępnie rozpoczął się na sesji wyjazdowej sądu okręgowego z Ostrowa proces 21 przemytników, pochodzących z powiatów: kępińskiego, wieluńskiego i konińskiego. Przemytnicy oskarżeni są o to, że na terenie pow. kępińskiego i wieluńskiego trudnili się przemycaniem sacharyny i kamieni do zapalniczek. W pierwszym dniu rozprawy zeznawało 64 świadków. Na mocy ich zeznań udowodniono oskarżonym, że począwszy od roku 1930 do 1936, przemycili do Polski ponad tysiąc kg sacharyny i 12 kg kamieni do zapalniczek. Oskarżeni do winy się nie przyznali. Hersztem bandy był mieszkaniec Opatowa, pow. Kępno. Andrzej Piszczałka. W drugim dniu rozprawy, podczas badań świadków, sąd zarządził aresztowanie 3 świadków. Następnie rozprawę odroczono do dnia 24 bm. godz. 9 rano. Jutro odbędzie się dalszy ciąg rozprawy w Ostrowie (nie w Kępnie).

Według wspomnień Marii Urbańskiej (synowej Mikołaja Urbańskiego), jej teść w 1934 r. przeszedł na emeryturę. Założył własną działalność handlową, którą prowadził do wybuchu wojny. Po zapoznaniu się z literaturą dotyczącą Straży Granicznej sądzę, że mógł nadal służyć w Straży Granicznej jako wywiadowca. Sprzyjać temu mogła prowadzona przez niego działalność handlowa.

We wrześniu 1939 r. wraz z kilkoma dawnymi kolegami z pracy Mikołaj Urbański ruszył wraz z cofającymi się wojskami polskimi i uciekinierami cywilnymi na wschód. Mógł zostać ostrzeżony, że znalazł się na liście Polaków „nieprzychylnych” okupantowi, co klasyfikowało go z racji pełnionej przed przejściem na emeryturę służby mundurowej do co najmniej uwięzienia, jeśli nie fizycznej likwidacji7. Jeśli będąc na emeryturze nadal współpracował ze Strażą Graniczną, mógł zostać zdekonspirowany przez silny, zwłaszcza na pograniczu kępińskim, wywiad niemiecki. To również w hitlerowskim rozumieniu klasyfikowało Mikołaja Urbańskiego do wyroku śmierci.

W czasie marszu na wschód nasz bohater widział bombardowane i ostrzeliwane miasta i wioski, z pewnością przemierzał liczne drogi, którymi przemieszczały się nieprzebrane rzesze cywilnych uciekinierów. W swej ostatniej drodze Mikołaj Urbański dotarł daleko na kresy. Zginął podczas bombardowania i ostrzału uciekinierów przez zbrodniczych pilotów niemieckiej Luftwaffe w miejscowości Sarny koło Kowla dnia 15 września 1939 r.8 Wieść o jego śmierci przyniósł Stanisławie Urbańskiej strażnik graniczny Stanisław Nawrot (numer funkcjonariusza 2596), zamieszkały w Olszowie, kolega z pracy, pełniący przed laty służbę na placówce w Skoroszowie, która sąsiadowała z placówką celną (a później graniczną) w Drożkach.

Mikołaj Urbański jako polski funkcjonariusz mundurowy odznaczał się sumiennym i godnym pełnieniem służby. Szanował złożoną przysięgę urzędniczą, swych przełożonych, dobrze pojmował stawiany przed nim zakres obowiązków.