Muzeum Polskich
Formacji Granicznych im. mjr. Władysława Raginisa Kościół Greckokatolicki Straży Granicznej - Po 1991

Kościół Greckokatolicki swoimi korzeniami sięga do Kościoła Powszechnego przed podziałem, tradycji bizantyjskiej i czasów Włodzi­mierza Wielkiego, księcia Rusi Kijowskiej. To właśnie Włodzimierz w 988 przyjął wraz ze swoimi poddanymi chrzest[1]. W czasach Rusi Kijow­skiej wiara chrześcijańska szybko rozpowszechniała się na terytorium całego państwa wnosząc olbrzymie zmiany na sposób życia jego miesz­kańców. Rozwijała się kultura, literatura, szkolnictwo oraz duchowość.

Po 1054 roku, schizmie wschodniej, mianowani przez patriarchę bizantyjskiego kijowscy metropolici, zazwyczaj grecy z pochodzenia, zaczęli wnosić stopniowo idee rozłamowe do Kościoła kijowskiego. Jed­nak świadomość jedności Kościoła ciągle jeszcze była mocna.

W XIII wieku Ruś Kijowska została zniszczona przez najazdy mongolskie, co spowodowało zahamowanie rozwoju kulturalnego i du­chowego. Wiele dóbr kultury i sztuki zostało bezpowrotnie zniszczonych. Były również olbrzymie straty ludzkie. Kijów – stolica została splądrowana i spalona, a ludność wymordowana. 1240 rok przyjmuje się jako upadek Rusi Kijowskiej[2].

Reaktywacji wielkości Rusi próbował książę Daniel (1201–1264), syn Romana Mścisławicza, tworząc państwo Rusi Halicko–Wołyńskiej. Popadł on jednak w zależność lenną od chanów tatarskich.

W roku 1253 Daniel został przez legata papieskiego Innocen­tego IV – Opizona koronowany na króla. Stolica Apostolska w ten sposób chciała dać dodatkowy oręż światu chrześcijańskiemu do powszechnej krucjaty przeciwko państwu osmańskiemu. Ze strony władcy Halicko–Wołyńskiego była to szansa uniezależnienia od ordy osmańskiej, która jednak ostatecznie się nie powiodła[3].

Ostatnim władcą królestwa był książę Bolesław Jerzy II, syn ma­zowieckiego księcia Trejdena, który by wstąpić na tron przyjął prawosła­wie. Jerzy II Trojdenowicz sprawował rządy w latach 1323–1340. Po jego śmierci we Włodzimierzu Wołyńskim, na skutek otrucia przez bojarów, w roku 1340 państwo halicko–wołyńskie przetrwało jeszcze do 1349, będąc przedmiotem rywalizacji Polski, Litwy i Węgier[4].

W 1349 król Polski Kazimierz III Wielki, po krwawych bojach przejął władzę nad ziemia halicką i chełmską, natomiast wołyńska część księstwa przeszła pod władanie Litwy[5].

Niesprzyjająca sytuacja polityczna na terenach podzielonej Rusi powodowała również stopniowy upadek Kościoła.

W latach 1439 – 1443 obradował Sobór florencki pod przewod­nictwem papieża Eugeniusz IV. Wzięli w nim udział również wysłannicy Kościoła kijowskiego. Podczas sesji 6 lipca 1439 r. odczytano bullę unionis Graecorum (o jedności Greków) w dwóch językach: po łacinie i po grecku[6].

Podział polityczny ziem Ruskich doprowadził w 1448 roku rów­nież do podziału Metropolii Kijowskiej na północno – wschodnią część, która ogłosiła niezależność cerkwi moskiewskiej, tworząc ostatecznie w 1589 roku Patriarchat Moskiewski, roszczący sobie prawo spadkowości po Metropolii Kijowskiej[7].

W 1453 roku nastąpił upadek cesarstwa bizantyjskiego. To ostatecznie spowodowało osłabienie Kościoła Prawosławnego na całym chrześcijańskim wschodzie.

Tęsknota za jednością i powszechnością kościoła na Rusi, jak również podniesienie Cerkwi z ruiny powodowały, że część hierarchii kościelnej znajdującej się w granicach Rzeczypospolitej zaczęła skłaniać się ku kościelnej unii, zapoczątkowanej na Soborze florenckim.

Pod koniec grudnia 1595 roku delegaci Soboru Kościoła kijow­skiego uzgodnili w Rzymie 33 artykuły, które dawały gwarancję Cerkwi kijowskiej na zachowanie swojej tożsamości.

W październiku 1596 roku na synodzie w Brześciu Litewskim została ogłoszona unia Kościoła Łacińskiego z Kościołem Kijowskim. Kościół Unicki, jak od teraz zaczęto nazywać Kościół Kijowski, w mo­mencie powstania stał się jedynym legalnie działającym Kościołem ru­skim na terytorium Rzeczypospolitej. Jednak już w 1607 roku Władysław IV ze względów politycznych i niepokoi podsycanych przez Księstwo Mo­skiewskie na wschodzie Rzeczpospolitej, a związanych z unią kościelną, zgodził się na ponowne przywrócenie prawosławnej metropolii kijowskiej.

Rozkwit Kościoła unickiego trwał do rozbiorów Rzeczypospolitej. Znaczna część Kościoła po rozbiorach znalazła się pod panowaniem Carycy Katarzyny II, która systematycznie zaczęła likwidować Cerkiew unicką, zmuszając równocześnie wiernych do przejścia na prawosławie w wydaniu rosyjskim. Z tego okresu pozostało wiele mogił pomordowa­nych unitów na terenach między innymi Podlasia (np. męczennicy Pratu­lińscy)[8].

Po upadku powstania listopadowego, Car Mikołaj I decyduje o całkowitej likwidacji Kościoła unickiego, który poparł powstanie, na pod­ległych sobie terenach.

Kościół unicki przetrwał jedynie w zaborze austriackim. To w Galicji od 1774 roku zaczyna funkcjonować nazwa „Kościół Greckokato­licki”, dla odróżnienia go od Kościoła Rzymskokatolickiego. Podstawą rozróżnienia kościołów katolickich w cesarstwie austriackim stał się fakt przyjęcia wiary – z Grecji czy z Rzymu.

Okres II Rzeczypospolitej obfitował w rozwój Kościoła Greckokatolickiego. W województwach południowo – wschodnich, wierni stanowili nawet 70% ogółu ludności[9]. W ramach państwa polskiego Ukraińcy stanowili prawie 14% ogółu ludności kraju[10].

Wybuch II wojny światowej w 1939 roku spowodował ponowny podział Polski. Grekokatolicy znaleźli się w dwóch strefach okupacyjnych niemieckiej i sowieckiej. Władze radzieckie prawie od pierwszego dnia okupacji zaczęły likwidować Kościół Greckokatolicki. Aresztowano i roz­strzeliwano księży oraz wiernych, zamykano szkoły i wydawnictwa reli­gijne, przestawały istnieć klasztory, zaczęły się zsyłki do syberyjskich gułagów śmierci, rekwirowano dobra kościelne[11].

W strefie okupacji niemieckiej Kościół Greckokatolicki cieszył się względnym spokojem.

Po zakończeniu II wojny światowej i ponownej zmianie granic politycznych większość Kościoła Greckokatolickiego znalazła się w gra­nicach ZSRR. Władze sowieckie od 8 do 10 marca 1946 roku zwołały tzw. „Synod Lwowski”, na którym formalnie doprowadzono do likwidacji Kościoła Greckokatolickiego i przyłączenia go do Kościoła prawosław­nego. Każdego, kto temu się sprzeciwiał, aresztowano i zsyłano z dłu­goletnimi wyrokami do syberyjskich obozów śmierci. Rozpoczął się więc 40–letni okres konspiracyjny dla Kościoła greckokatolickiego na teryto­rium ZSRR i jego państw satelickich[12].

W komunistycznej Polsce, na działania władz skierowane prze­ciwko Kościołowi Greckokatolickiemu również długo nie trzeba było cze­kać. Już 22 lipca 1944 roku PKWN podpisał z marionetkowym rządem radzieckiej Ukrainy porozumienie o wzajemnej wymianie ludności. W latach 1944 – 46 deportowano ok. 500 000 ludzi, z czego ok. 60% sta­nowili grekokatolicy. W granicach nowego terytorium Polski pozostało jeszcze ok. 200 000 grekokatolików. Ludność tę postanowiono w ramach „Akcji Wisła”, wiosną 1947 roku przesiedlić na ziemie odzyskane w celu jej całkowitej asymilacji[13].

W wyniku działań przesiedleńczych przestała istnieć Greckoka­tolicka Diecezja Przemyska oraz Apostolska Administracja Łemkowsz­czyzny, które znalazły się w granicach PRL–u. Biskupi przemyscy, obec­nie błogosławieni, Jozafat Kocyłowski wraz ze swoim sufraganem bisku­pem pomocniczym Grzegorzem Łakotą zostali aresztowani, a następnie przekazani stronie radzieckiej, gdzie ponieśli, podobnie jak inni biskupi greckokatoliccy, męczeńską śmierć[14].

Również w PRL–u zaczął się więc okres prześladowania Ko­ścioła Greckokatolickiego. Trwał on do 50–tych lat XX wieku, gdy to dzięki między innymi staraniom Prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego następuje stopniowe złagodzenie polityki represyjnej państwa w sto­sunku do grekokatolików. Nie bez wpływu na złagodzenie pozycji władz w stosunku do Kościoła greckokatolickiego miała śmierć Stalina i zwią­zana z tym odwilż polityczna lat 50–tych. Zmiana stosunku państwa do Ukraińców przejawiła się częściowo w możliwości powrotu części wysie­dlonych w ramach „Akcji Wisła” do swoich domostw na wschodzie Polski. Proces powrotów trwa do dnia dzisiejszego.

Odrodzenie Kościoła Greckokatolickiego w Polsce przypada jednak dopiero na lata 80–te i 90–te XX wieku. Odnowienie struktury hierarchicznej następuje 13 kwietnia 1991, gdy w przemyskiej katedrze ingres przyjmuje bp. Jan Martyniak[15].

W 1996 roku biskup przemyski otrzymuje paliusz metropolity. Następuje podział administracyjny na dwie diecezje: Archidiecezję Przemysko – Warszawską z siedzibą metropolity w Przemyślu, oraz Diecezję Wrocławsko – Gdańską z siedzibą biskupa we Wrocławiu. Podział administracyjny przebiega na Wiśle. Obecnie cały Kościół Greckokatolicki w Polsce liczy ok. 150 000 – 200 000 wiernych[16] i obejmuje całe jej terytorium.

Po upadku dążeń niepodległościowych Ukraińców w Galicji i na wschodzie Ukrainy oraz po podpisaniu pokoju Ryskiego między Polską a ZSRR, ok. 5 000 000 Ukraińców znalazło się w granicach II Rzeczypo­spolitej. Między oboma narodami, po niedawnym konflikcie, istniał ol­brzymi brak zaufania, a nawet wrogość.

Wcielanie do wojska poborowych pochodzenia ukraińskiego, w znacznej mierze grekokatolików, stworzyło potrzebę powołania grecko­katolickich struktur kapelańskich w Wojsku Polskim.

Opiekę duszpasterską nad wojskowymi obrządku greckokatolickiego sprawowali odnośni kapelani tego obrządku. Zależeli, pod wzglę­dem kościelnym, od biskupa polowego, którego doradcą do spraw litur­gicznych obrządku greckokatolickiego był przy kurii biskupiej Wojska Polskiego dziekan obrządku greckokatolickiego. Pod względem wykona­nia czynności kościelnych, kapelani obrządku greckokatolickiego zależni byli bezpośrednio od dziekana danego okręgu korpusu[17].

Grekokatolicy należeli do jednego z czterech wyznań katolic­kich. Obrządek grekokatolicki obejmował 8 parafii wojskowych: Jarosław, Kraków, Lwów, Łódź, Poznań, Przemyśl, Stanisławów, Warszawa[18].

Inaczej sytuacja wyglądała w strukturach Korpusu Ochrony Po­granicza. Tutaj większość żołnierzy wcielanych do KOP–u była pocho­dzenia, zazwyczaj, polskiego z zachodnich i centralnych regionów Polski. W okresie międzywojennym nie istniała więc potrzeba powoływania spe­cjalnego kapelana greckokatolickiego dla tej struktury. Mogła ona jednak, w razie potrzeby liczyć na wsparcie greckokatolickich kapelanów zatrud­nionych w Wojsku Polskim.

Po II wojnie światowej i likwidacji przez władze komunistyczne Kościoła Greckokatolickiego oraz przesiedleniu ludności ukraińskiej na ziemie odzyskane, powołanie kapelana dla struktur Wojsk Ochrony Po­granicza jak również do Ludowego Wojska Polskiego, mijało się z celami władz PRL–u.

Dnia 21 stycznia 1991 roku Ojciec Święty Jan Paweł II przywrócił w Polsce Ordynariat Polowy powołując jednocześnie Księdza Prałata Sławoja Leszka Głódzia na Biskupa Polowego Wojska Polskiego. Katedrą Polową Wojska Polskiego został ustanowiony dotychczasowy kościół garnizonowy pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Warszawie. Zgodnie z Dekretem Nuncjatury Apostolskiej w Warszawie Ordynariat Polowy rozpoczął swoje funkcjonowanie od dnia 31 stycznia 1991 roku. Konsekracja Biskupa Polowego odbyła się na Jasnej Górze dnia 23 lutego 1991 roku, a następnego dnia, 24 lutego tegoż roku Biskup Polowy odbył uroczysty Ingres do Katedry Polowej. Została zorganizo­wana struktura diecezjalna Ordynariatu Polowego na terenie całego kraju. Biskup Polowy utworzył Kurię Polową z siedzibą w Warszawie przy ul. gen. Michała Karaszewicza – Tokarzewskiego[19].

W ramach odnowionego Ordynariatu Polowego erygowano po­nownie dekanat dla grekokatolików. W jego skład weszli: dziekan ks. Piotr Kryk, oraz kapelani – ks. Miron Michaliszyn, ks. Szwec Nadworny i ks. Dariusz Wowk. W latach następnych powołano na stanowisko dziekana ks. Bogdana Miszczyszyna (2000 rok), na miejsce ks. P. Kryka, który został powołany na biskupa w Greckokatolickim Egzarchacie Niemiec i Skandynawii, ks. Bogdana Krubę do Marynarki Wojennej w miejsce ks. D. Wowka, który uległ ciężkiemu wypadkowi, ks. Roberta Rosę, ks. Lesława Bogdana Łyseka, ks. Bogdana Sytczyka.

Na podstawie Dekretu z dnia 28 marca 2001 roku w formacji Straży Granicznej, prawie po 10 latach od jej powstania, została utwo­rzona parafia dla greckokatolickich funkcjonariuszy Straży Granicznej. Swoją duszpasterską opieką objęła ona w owym czasie grekokatolików pracujących w Straży Granicznej w całej Polsce.

Po uprzednim ukończeniu kursu oficerskiego w Centralnym Ośrodku Szkolenia Straży Granicznej w Koszalinie, 27 sierpnia 2001 roku, ks. kapelan J. Tarapacki został w Kętrzynie mianowany przez gen. Marka Bieńkowskiego na stopień podporucznika SG.

Oprócz codziennej posługi kapelańskiej, z kroniki wydarzeń wy­łania się historia posługi Greckokatolickiego Kapelana Straży Granicznej (najważniejsze wydarzenia):

30.05.2002r. – nastąpiło uroczyste otwarcie odnowionego austriackiego cmentarza z I wojny światowej w Brylińcach koło Przemyśla. Msza święta otwo­rzyła uroczystości otwarcia cmentarza , której przewodniczył ks. infułat Stanisław Zygarowicz. Cerkiew Greckokatolicką reprezentowali: Wikariusz Generalny Archi­diecezji Przemysko – Warszawskiej ks. mitrat Eugeniusz Popowicz i ks. Jan Ta­rapacki – kapelan SG.

Łuck – Ukraina, marzec 2002r. Prace komisji granicznych Polski i Ukrainy przed podpisaniem protokołów o przebiegu linii granicznej między RP a Ukrainą.

25.09.2002r. – Hermanowice koło Przemyśla. Otwarcie i poświęcenie nowej strażnicy SG. Wstęgę przeciął Komendant Główny SG gen. Józef Klimowicz, oraz minister Spraw Wewnętrznych i Administracji Krzysztof Janik. Obecni Kapelani: Dziekan SG Z. Tuszyński, Prawosławny Kapelan SG J. Kadylak, Rzymskokato­licki Kapelan w Bieszczadzkim Oddziale SG A. Gut oraz Greckokatolicki Kapelan w BiOSG[20] J. Tarapacki.

26.02.2007r. – uroczyste otwarcie i poświęcenie rozbudowanego drogowego przejścia granicznego Hrebenne – Rawa Ruska

Osobną kartę działalności Greckokatolickiego Kapelana SG w BiOSG stanowi posługa duszpasterska w stosunku do zatrzymanych obcokrajowców znajdujących się w Ośrodku Strzeżonym dla Cudzoziem­ców w Przemyślu. Wspólnie z kapelanami innych Kościołów reprezentowanych w BiOSG zorganizowano kapliczkę do modlitwy dla zatrzymanych. W za­leżności od potrzeb jest w nim sprawowana posługa duszpasterska ka­pelana greckokatolickiego.

W dniu 15.12.2008r., został przyjęty nowy greckokatolicki kape­lan SG ks. Dariusz Gliniewicz. Z chwilą przyjęcia zajął się on organizo­waniem duszpasterstwa greckokatolickiego w Warmińsko – Mazurskim Oddziale SG. Swoją siedzibę ma w Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie.

W chwili obecnej w Straży Granicznej służy dwóch greckokato­lickich kapelanów, którzy obsługują greckokatolickich funkcjonariuszy Straży Granicznej, dzieląc terytorium Polski w poprzek na dwie części: ks. Dariusz Gliniewicz obsługuje oddziały Straży Granicznej w części północnej, częściowo wschodniej, oraz zachodniej, zaś ks. Jan Tarapacki oddziały położone w części wschodniej, południowo – wschodniej oraz południowej. W razie potrzeby kapelani wzajemnie się uzupełniają i wspomagają.