Muzeum Polskich
Formacji Granicznych im. mjr. Władysława Raginisa Straż Graniczna 1918-1919 - 1918-1939

Odbudowujące się po okresie zaborów państwo polskie stanęło przed niełatwym zadaniem zabezpieczenia swoich granic. Już w październiku 1918 r. podjęto wstępne działania, powołując Straż Gospodarczo-Wojskową. Jej podstawowym celem w pierwszych powojennych miesiącach miało być zatrzymanie masowego wywozu artykułów żywnościowych. Ze względu na trudności organizacyjne oraz logistyczne nie podołała ona postawionym przed nią zadaniom.

Zaistniała sytuacja zmusiła władze, dopiero co powstałej odrodzonej Rzeczpospolitej, do ponownego przemyślenia koncepcji systemu ochrony granic. W wyniku prac zdecydowano się na powołanie nowej formacji - Straży Granicznej. Szukając dla niej właściwego modelu organizacyjnego brano pod uwagę rozwiązania jakie zastosowały byłe państwa zaborcze. Twórcy polskiego systemu ochrony granic postanowili wykorzystać wiedzę oraz doświadczenie polskich żołnierzy i funkcjonariuszy służących w formacjach granicznych Austro-Węgier, Rosji i Niemiec. Biorąc pod uwagę ówczesną sytuację polityczną, nieuregulowane i niepewne losy granic Polski, Ministerstwo Spraw Wojskowych zdecydowało się na rosyjski model ochrony granicy. Sformowanie służb granicznych oparte na wzorach organizacji wojskowej dawało większe szanse na skuteczne zabezpieczenie interesów kraju pod względem ekonomicznym jak i polityczno- militarnym.Pierwszym aktem prawnym regulującym proces tworzenia nowej formacji, jak i określającym jej cele, był Tymczasowy Dekret o utworzeniu Straży Granicznej opublikowany w  Dzienniku Praw z dnia 18.12.1918 r[1]. Na jego mocy, z odkomenderowanych do Ministerstwa Aprowizacji oddziałów wojskowych, utworzona została nowa formacja graniczna. Kwestie ochrony militarnej i sanitarnej regulowały odrębne przepisy i regulaminy opracowane w tym samym roku przez Ministerstwo Spraw Wojskowych w porozumieniu z Ministerstwami Skarbu i Aprowizacji.

Powołana w tym celu międzyministerialna komisja, w której udział wzięli kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych płk Wroczyński, Minister Aprowizacji Minkiewicz, przedstawiciel Ministerstwa Skarbu dr Korta, płk Małyszko, płk Berebecki oraz płk Szpakowski opracowała regulamin, w którym określono podwójną podległość Straży Granicznej; w sprawach wojskowych - Ministerstwu Spraw Wojskowych, wykonywanych zadań - Ministerstwu Aprowizacji. Na mocy regulaminu formacja była finansowana z budżetu Ministerstwa Spraw Wojskowych i w każdej chwili, w zależność od potrzeb Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, mogła zostać użyta w akcjach militarnych . W sprawach struktury organizacyjnej i etatowej Straży Granicznej decyzje podejmował Szef Sztabu Generalnego.

Do podstawowych zadań Straży Granicznej należało:

• Zabezpieczanie granic państwa od nielegalnego wywozu artykułów spożywczych i pierwszej potrzeby.
• Kontrolowanie wewnętrznego obrotu kolejowego artykułów pierwszej potrzeby.
• Czuwanie nad wykonaniem rozporządzeń aprowizacyjnych.
• Ochranianie magazynów i składów z artykułami spożywczymi i pierwszej potrzeby[2].

Dowódcą Straży Granicznej został płk Adolf Małyszko, który mianował rtm. Albina Gołko na szefa sztabu, a ppłk. Alfreda Waltera, kpt. Jana Kulwiecia i kpt. Edmunda Lubańskiego na dowódców poszczególnych jednostek Straży Granicznej.

W początkowym okresie istnienia sformowano cztery dywizjony, które przeformowano następnie w trzy pułki. W myśl etatu zatwierdzonego przez szefa Sztabu Generalnego w styczniu 1919 r., Straż Graniczna dzieliła się na pułki, które składały się z dwóch dywizjonów. W skład dywizjonu wchodziły cztery szwadrony, natomiast szwadron tworzyły cztery plutony. Nie licząc Dowództwa Straży Granicznej, pierwszym większym oddziałem przekazanym do służby granicznej był 3 Dywizjon, stacjonujący na granicy z Prusami Wschodnimi. Do końca lutego 1919 r. udało się skompletować dwa pułki. Z 1 i 3 Dywizjonu utworzono 1 Pułk, zaś  2 Dywizjon wszedł w skład 2 Pułku. Ostatnim utworzonym pułkiem Straży Granicznej był 3 Pułk, w skład którego wszedł 4 Dywizjon. Dowództwo Straży Granicznej oraz Sztab 1 Pułku wraz z 1 Dywizjonem stacjonowały w Warszawie. Pozostałe jednostki Straży Granicznej ochraniały granicę z Niemcami. Pierwszy Pułk stacjonował w Mławie, 2 Pułk  wraz ze Sztabem rozlokowany został w Częstochowie, a 3 Pułk mieścił się we Włocławku. Poszczególne mniejsze jednostki organizacyjne stacjonowały w pobliskich miejscowościach.

Tak zorganizowana Straż Graniczna działała do 17.04.1919 r., kiedy to rozkazem II wiceministra Spraw Wojskowych została przekształcona w Wojskową Straż Graniczną. Tym samym zlikwidowano podległość pod Ministerstwo Aprowizacji i Ministerstwo Skarbu, włączając formację w strukturę Ministerstwa Spraw Wojskowych.