Muzeum Polskich
Formacji Granicznych im. mjr. Władysława Raginisa Straż Skarbowa 1918 - 1918-1939

Do podjęcia tego tematu[1] zainspirowało mnie zdjęcie pochodzące ze zbiorów kolekcjonerskich Waldemara Bocheńskiego zatytułowane: „Pierwszy kurs Król. Pols. Straży Skarbowej. Ćwiczenia na błoniach warszawskich dnia pierwszego października 1918 r. kierownik kursu Antoni Mazurkiewicz – komisarz”[2] Na tej dobrze zachowanej fotografii widocznych jest kilkudziesięciu mężczyzn ustawionych w szyku, ale umundurowanych w różne typy mundurów używanych podczas I wojny światowej, przy czym część jest w ubraniach cywilnych. Data wykonania sugeruje, iż można wysnuć tezę, że była to pierwsza formacja II Rzeczypospolitej, która zajmowała się m.in. ochroną granic. Jakkolwiek nie jest znana aktualnie data jej utworzenia, lecz fakt odbywania ćwiczeń w terminie o 41 dni wyprzedzającym uchwalenie pierwszego aktu prawnego normującego organizację, cele i zadania formacji powołanej do ochrony granic przez Radę Ministrów Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej z 11 listopada 1918 r. daje podstawę do takiego poglądu. Kilka dni później tj. 18 grudnia ukazał się w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego” dekret normujący utworzenie Straży Granicznej podpisany przez: Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, prezydenta Rady Ministrów – Jędrzeja Moraczewskiego i ministra aprowizacji Antoniego Minkiewicza. Powyższą datę przyjmuje się umownie, jako datę utworzenia pierwszej formacji granicznej, zapominając o wcześniejszych strukturach powołanych przez Radę Regencyjną.

W zasobie Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie, w zespole Straży Gospodarczo Wojskowej (SGW) znajduje się rękopis protokołu spotkania grupy oficerów (datowany 30 października 1918 r.)[3], które odbyło się w warszawskim mieszkaniu płk. Adolfa Małyszki, byłego oficera armii rosyjskiej desygnowanego na stanowisko dowódcy SGW. Jego kandydatura została zaakceptowana przez szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w porozumieniu z Ministrem Aprowizacji. Efektem tego spotkania był sporządzony przez uczestników szkic tymczasowego projektu: „Statutu Straży Gospodarczo Wojskowej”. Co ciekawe, w swojej treści kładł on duży nacisk na ochronę ekonomiczną granicy państwowej, natomiast nie poruszał aspektów politycznych i wojskowych. Zalecenia w nim zawarte dotyczyły głównie kontroli ruchu towarowego na kolei i w punktach granicznych. Najprawdopodobniej było to związane z niewykształconymi granicami oraz trwającymi konfliktami zbrojnymi prowadzonymi z państwami sąsiednimi. Na mocy rozkazu z 1 listopada 1918 r. gen. Tadeusza Rozwadowskiego, ówczesnego szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, pod rozkazy płk. Małyszki został przekazany oddział żołnierzy wydzielony z I Brygady Piechoty Polskiej[4]. Stał się on pierwszą jednostką kadrową powstającej formacji. Przybyłe 5 listopada oddziały, już w kolejnym dniu wystawiły pierwszy posterunek na dworcu kolejowym w Lublinie. W historiografii przyjmuje się, że tego dnia pierwsza formacja graniczna odradzającego się państwa rozpoczęła swoją służbę. Dalsze losy Wojskowej Straży Granicznej nie są przedmiotem moich rozważań, lecz prawdą jest, iż niewątpliwie była pierwszą w szeregu kolejnych formacji granicznych II Rzeczypospolitej Polskiej, które nieprzerwanie pełniły służbę do roku 1939.

W tym miejscu należy wrócić do Straży Skarbowej, której data utworzenia jest jeszcze nieustalona.  Być może wyjdzie to w toku dalszych badań, lecz na tym etapie można domniemywać, że Straż była strukturą powołaną w początku 1918 r. przez działający pod auspicjami Rady Regencyjnej rząd Jana Kantego Steczkowskiego, który zorganizował podstawy aparatu skarbowego państwa i przygotował projekty ustawodawcze systemu finansowego. Zachowana korespondencja z maja i czerwca roku 1918 wpływająca do Komisji Urzędniczej Państwa Polskiego[5], wykazuje duże zainteresowanie służbą w Straży Skarbowej. Pochodzi ona z kancelarii Gabinetu Cywilnego Rady Regencyjnej, do której chętni składali swoje kandydatury. W odpowiedzi na pytanie komisji urzędniczej złożone 16 maja do Ministerstwa Skarbu odnośnie terminu kursu dla Straży Skarbowej, podana jest jedynie jego przybliżona data: „w ciągu miesiąca czerwca w Radomiu”[6]. Daty i treść korespondencji świadczą o wcześniej przygotowanych założeniach tworzenia służby, która miała za zadanie chronić w określony sposób granice państwa. Na pewno wyjaśnieniem będzie dokument, o którym wspomina okólnik Ministerstwa Skarbu z 29 września 1919 r.[7] dotyczący ryczałtu rocznego na koszty podróży służbowych i diet dla urzędników Straży Skarbowej, powołując się na paragraf 39 „Tymczasowego Statutu Organizacyjnego i Regulaminu Służbowego Straży Skarbowej” z roku 1918. Niestety nie wspomina on daty dziennej powstania tegoż dokumentu, niemniej potwierdza on jego istnienie.

Przykładem dalekowzrocznej polityki dotyczącej kształcenia przyszłych kadr skarbowych może być jedno z pierwszych ogłoszeń z Monitora Polskiego z 9 lutego 1918 r.[8] dotyczące otwarcia dwumiesięcznego kursu dla urzędników skarbowych, po których ukończeniu będą oddelegowani na płatną praktykę w urzędach okupacyjnych skarbowych niemieckich i austriackich, aż do momentu przejęcia skarbowości przez władze polskie. W porównaniu do tworzonego z dużymi trudnościami systemu ochrony granic na bazie jednostek wojskowych, proces ten wygląda na dobrze przygotowany, co miało później odpowiedni wymiar w organizacji i zadaniach formacji prowadzonych przy współudziale Ministerstwa Skarbu na granicy północnej, zachodniej i południowej. Nieliczne poznane źródła dotyczące Straży Skarbowej oraz jeszcze te nieodkryte, jak wspomniany jej tymczasowy statut organizacyjny, na pewno dadzą pełniejszy obraz działań tej formacji.

Nieustalony podział zakresu działań Straży Granicznej i Straży Skarbowej spowodował, iż minister skarbu Józef Englich i minister aprowizacji Janusz Machnicki podpisali 5 lutego 1919 r. wspólne rozporządzenie dotyczące wzajemnych stosunków obu formacji [9]. W punkcie pierwszym przywołanego rozporządzenia widnieje zapis mówiący o zadaniach Straży Granicznej polegających na patrolowaniu pasa granicznego i zapobiegania nielegalnemu przemieszczaniu podróżnych i towarów, wystawianie czat i zasadzek oraz współdziałanie z organami Ministerstwa Skarbu również wewnątrz państwa w ochronie podatków pośrednich. Kolejny punkt określa zadania Straży Skarbowej tj. kontrola ruchu towarowego i osobowego na drogach do i od urzędów skarbowych, patrole, zwiady, czaty wzdłuż granicy oraz w pasie granicznym samodzielne bądź ze Strażą Graniczną. Przyjęto zasadę, że: „Straż Graniczna i Straż Skarbowa powinny się wspierać, jako organizacje równorzędne pełnią swą funkcję w pełnej niezależności od siebie. Obydwie te organizacje powinny się jednak wspierać i pomagać sobie w usiłowaniach zmierzających do osiągnięcia celów służby”[10]. Dalej w rozporządzeniu określony jest tryb postępowania służbowego wobec przytrzymanych przestępców granicznych i zajętych towarów. Straż Graniczna miała obowiązek odstawiania osób i przemytu do najbliższego Urzędu Celnego, najbliższego Urzędu Skarbowego lub posterunku Straż Skarbowej. Jeżeli występowała okoliczność współdziałania oddziału Straży Granicznej i Straży Skarbowej, dowodzenie akcją przejmował dowódca oddziału Straży Granicznej, przy czym musiał być to oficer. Jeżeli nie było oficera wtedy oddział Straży Skarbowej mógł działać samodzielnie. Po ukończonych czynnościach takich jak zatrzymanie lub przejęcie przemytu, które wymagało współdziałania obydwu straży, dalsze postępowanie i decyzja, co do osób przytrzymanych i przedmiotów, przechodziła na dowódcę oddziału Straży Skarbowej. 1 września 1919 r. wyszedł okólnik Ministerstwa Skarbu[11] odnoszący się do pisma Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 11 sierpnia 1919 r, który rozszerzał zakres obowiązków Straży Skarbowej. Dotyczył on miesięcznych zestawień przedstawianych przez komisarzy powiatowych (Straży Skarbowej lub Urzędu Skarbowego) kontrolerom Straży Skarbowej odnośnie siły liczebnej Straży w danym okręgu kontrolnym podając: „równocześnie wszelkie ważniejsze poczynione przez nią spostrzeżenia, co do stanu bezpieczeństwa publicznego w danym powiecie oraz stosunków Straży Skarbowej do innych organów bezpieczeństwa publicznego”[12]. Tak, więc mamy do czynienia z umocowaniem Straży Skarbowej, jako formacji zajmującej się bezpieczeństwem państwa, podobnie jak późniejsze placówki II linii Straży Granicznej (1928-1939).

Drugie zdjęcie pochodzące z tej samej kolekcji Waldemara Bocheńskiego zatytułowane jest: „III Kurs Szkoły Straży Skarbowej w Łodzi z komendantem komisarzem p. Mazurkiewiczem”. Widzimy na nim kursantów w różnych ubraniach tj. cywilne oraz mundury różnego pochodzenia. Jest to najprawdopodobniej połowa 1919 r., na co wskazują okrycia wierzchnie uczestników. Umiejscowienie w Łodzi i osoba prowadzącego szkolenie Straży Skarbowej pozwala domniemywać, że szkolenia odbywały się już cyklicznie w różnych miastach przy powtarzalności tej samej kadry kształcącej. Najprawdopodobniej było to związane z istniejącymi jeszcze ośrodkami skarbowymi państw zaborczych, których przejęcie i centralizacja następowała stopniowo od września 1918 r.[13] do marca 1922 r.[14].

Kursanci na fotografii mają okrągłe czapki, co wskazuje, że już nastąpiła pewna unifikacja umundurowania oraz w pierwszym rzędzie widoczne są karabiny. A więc była to formacja umundurowana i uzbrojona. Mundury są zbliżonego kroju, a na niektórych marynarkach przypięte są odznaki w kształcie laski Merkurego (kaduceusz), symbolu pokoju i handlu używanego często przez Ministerstwo Skarbu (np. między innymi na banderach jednostek pływających tego ministerstwa).

Pierwsze zapisy dotyczące umundurowania służb celno-skarbowych pochodzą z „Dziennika Urzędowego Ministerstwa Skarbu” z 15 marca 1919 r.[15], w którym opisane jest nakrycie głowy, jako: „czapka typu wojskowego z czarnego sukna z wypustkami zielonego koloru. Na czapce umieszczone z przodu godło Państwa Polskiego (z białego metalu Orzeł Polski z koroną). Nad daszkiem pleciony sznur złoty dla urzędników inspektoratów, a dla sekwestratorów sznur zielony”[16]. Noszenie ich było obowiązkowe podczas pełnienia służby poza urzędem. Nie ma celowo określonych przepisów mundurowych ze wskazaniem na Straż Skarbową, ale rozporządzenie ministra skarbu ogłoszone w dzienniku 9 sierpnia 1920 r.[17] opisuje mundur urzędników celnych, jako: „mundur koloru zielonego z dystynkcjami zielonymi i złotymi. Kroju austriackiej służby celnej z okresu przedwojennego, marynarka zapinana na pojedynczy rząd ośmiu wypukłych złotych guzików z orzełkami, z tyłu 4 guziki, z kołnierzem stojącym wykładanym o wypustkach amarantowych z naszytymi sukiennymi patkami koloru zielonego ze znakiem celnictwa pośrodku (laska Merkurego). Spodnie długie z amarantową wypustką z boku. Czapka wzoru wojskowego(rogatywka) z sukna koloru tego samego, co mundur z lampasem zielonym, wypustkami amarantowemi i paskiem (podpinką) pośrodku złoty znak celnictwa nad tym orzeł złoty bez tarczy”[18]. Tutaj następuje opis dystynkcji w ośmiu kategoriach (rangach), jako oznaczenie stopnia[19]. Przy mundurze urzędnicy celni nosili na pasie rzemiennym bagnet oraz rewolwer w kaburze koloru brązowego. Przy bagnecie noszony był temblak złoty z chwastem. Możemy domniemywać, że opis ten dotyczył także umundurowania Straży Skarbowej tym bardziej, że powstała dwa lata później Straż Celna (także podległa Ministerstwu Skarbu), nosiła podobne mundury jakkolwiek ich pełny opis w oficjalnych rozporządzeniach miał miejsce dopiero w 1926 r., ale wcześniejsze wzory znane są z zachowanego materiału ikonograficznego.  

Ponownie Straż Skarbowa występuje w zreformowanej w pierwszym kwartale 1919 r. strukturze Ministerstwa Skarbu[20], jako formacja przynależna do sekcji IV podatków pośrednich, składającej się z trzech wydziałów: do spraw niektórych podatków konsumpcyjnych (piwo, wino, drożdże), Straży Skarbowej i spraw karno-skarbowych. 7 czerwca 1919 r. rozporządzeniem ministra skarbu[21] sekcja IV została zlikwidowana, a Straż Skarbową przesunięto do dyspozycji nowego urzędu tj. do Naczelnego Dyrektora Podatków. Rozporządzeniem z 21 stycznia 1920 r. minister skarbu zarządził, aby organa wykonawcze, powołane do strzeżenia dochodów państwowych nosiły nazwę Kontrola Skarbowa w miejsce dotychczasowej tj. Straż Skarbowa[22]. Jeszcze przez krótki okres czasu w dziennikach urzędowych Ministerstwa Skarbu przewija się nazwa Straż Skarbowa (np. 10 lutego 1920 r.), lecz był to raczej efekt przygotowanego wcześniej składu drukarskiego. Kolejne zapisy w dziennikach używają już nowej nazwy.

Podsumowując moje rozważania, dopuściłbym się stwierdzenia, że Kontrola Skarbowa wywodząca się wprost ze Straży Skarbowej, dała początek korpusowi celników, ale potwierdzenie tej tezy może być przedmiotem kolejnych badań, a to już inna historia. Niewątpliwie Straż Skarbowa była formacją utworzoną w czasach rządów Rady Regencyjnej, ale jej działalność kontynuowana była w pierwszych miesiącach niepodległości, dlatego jeżeli wśród stawianych przed nią zadań była ochrona granic państwa, to daje nam podstawę do stwierdzenia, że była on pierwszą strukturą graniczną II Rzeczypospolitej Polskiej.